زمان تقریبی مطالعه: 14 دقیقه
 

خطبه شقشقیه





خطبه شقشقیه، از خطبه‌های مشهور نهج البلاغه و متضمن نقد دوران سه خلیفه اول است.


۱ - معرفی خطبه شقشقیه


نام این خطبه برگرفته از جمله امام علی -علیه‌السلام- در پاسخ به ابن عباس ، پس از ایراد خطبه، است
[۱] علی بن زید بیهقی، معارج نهج البلاغة، ج۱، ص۲۲۷، قم ۱۳۸۰ش.
که در آن امام سخن گفتن خود را در این مقام به صدای شقشقه شتر تشبیه کرده است.
[۲] محمدباقربن محمد نواب لاهیجانی، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدمهدی جعفری و محمدیوسف نیری، تهران ۱۳۷۹ش.

شقشقه در لغت چیزی مانند شش گوسفند است که شتر، مخصوصآ به هنگام هیجان و شدت تنفس ، از دهان خود خارج می‌کند و در آن باد می‌اندازد و زیر گلویش صدا میکند.
[۳] ابن منظور، لسان العرب، ذیل «شقق».    

این خطبه براساس نخستین جمله آن («واللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها ابنُ اَبی قُحافَة») مقمِّصه نیز خوانده شده است.
[۴] علی بن زید بیهقی، معارج نهج البلاغة، ج۱، ص۲۲۷، قم ۱۳۸۰ش.

تَقَمَّصَ (از مادّه قمیص به معنای پیراهن ) یعنی پیراهن بر تن کرد.
[۵] ابن منظور، لسان العرب، ذیل «قمص».    


۱.۱ - نکات تاریخی


با توجه به نکات تاریخی مطرح شده در خطبه، مانند ذکر ناکثین ، قاسطین ، و مارقین ، پیداست که این خطبه پس از واقعه جَمَل ، صِفّین و نهروان و احتمالا در سالهای واپسین حیات حضرت علی -علیه‌السلام- ایراد شده است، یعنی در زمانی که مردم برای رویارویی با معاویه بهانه جویی می‌کردند.
اکثر راویان درباره مکان ایراد خطبه سکوت کرده‌اند.
طبرسی ،
[۶] احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۸۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶ /۱۹۶۶، چاپ افست قم.    
شیخ مفید
[۷] محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۱۴ /۱۹۹۳.    
و قطب راوندی
[۸] سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۶.
مکان خطبه را محله رَحْبَه در نزدیکی کوفه ذکر کرده‌اند.
امام این خطبه را در پاسخ به مردی ایراد کرد که از او درباره سبب به تأخیر انداختن تصدی خلافت پرسش کرد.
[۹] سبط ابن جوزی، تذکرةالخواص، ج۱، ص۱۱۷، بیروت ۱۴۰۱ /۱۹۸۱.

اکثر منابع این خطبه را به نقل از ابن عباس آورده‌اند و به حضور وی در هنگام ایراد این خطبه اشاره کرده‌اند.
[۱۰] ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۵۰، نجف ۱۳۸۵ ۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
[۱۱] محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.    
[۱۲] احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۸۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶ /۱۹۶۶، چاپ افست قم.    


۱.۲ - راه یابی به متون ادبی


با وجود همه کوششها برای نادیده انگاشتن این خطبه و نظایر آن و نیز مصادر و منابع آن، بسیاری از علمای اهل سنّت و شیعه آن را روایت کرده‌اند.
[۱۳] محمدباقر محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، ج۲، ص۵۱۲، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶.

این خطبه به متون ادبی نیز راه یافته و دانشمند و ادیبی چون ابن ابی اِصبَع مصری (متوفی ۶۵۴) در کتاب تحریرالتحبیر که در فن نثر است در باب استعانت، از آن به عنوان خطبه‌های مشهور یاد و بدان استناد کرده‌است.
[۱۴] ابن ابی الاصبع، تحریرالتحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، کتاب ۲، ص ۳۸۳،چاپ حنفی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳    


۱.۳ - ناقلین


این خطبه از بسیاری از علما و محدّثان قبل از سیدرضی با تفاوتهای اندکی در نقل روایت شده است؛ کسانی چون حافظ یحیی بن عبدالحمید حِمّانی (متوفی ۲۲۸)، ابوجعفر احمدبن محمد برقی (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰)، ابواحمد عبدالعزیز جَلوُدی بصری ، ابو احمد حسن بن عبداللّه عسکری (متوفی ۳۸۲)،
[۱۵] عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۷، ص۱۱۰ـ۱۱۱، قم ۱۴۱۶ ـ۱۴۲۲ /۱۹۹۵ ـ۲۰۰۲.
ابوجعفر ابن بابویه قمی (متوفی ۳۸۱)،
[۱۶] ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۳۶۰۳۶۴، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.    
[۱۷] ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۵۰۱۵۱، نجف ۱۳۸۵۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
ابوالقاسم بلخی (متوفی ۳۱۷)، ابوجعفربن قِبَه شاگرد ابوالقاسم بلخی
[۱۸] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۲۰۵۲۰۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
[۱۹] ابن ميثم، شرح نهج البلاغة ، ج ۱، ص ۲۵۲ ، قم ۱۳۶۲ش.
، ابوجعفر دِعبِل خُزاعی (متوفی ۲۴۶)،
[۲۰] محمدبن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۷۲، قم ۱۴۱۴.
ابوالحسن علیبن محمدبن فرات (متوفی ۳۱۲)،
[۲۱] ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۵۳، قم ۱۳۶۲ش.
ابوعلی جُبّائی (متوفی ۳۰۳)
[۲۲] محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۲۹، ص۵۰۶، چاپ عبدالزهراء علوی، بیروت:دارالرضا.    
و حافظ سلیمان بن احمد طبرانی (متوفی ۳۶۰)
[۲۳] سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۶.
[۲۴] محمدباقر محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، ج۲، ص۵۱۲، بیروت ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶.
این خطبه را نقل کرده‌اند.

۱.۴ - صحت انتساب


وجود این خطبه در آثاری که قبل یا همزمان با سیدرضی تدوین شده،
[۲۵] ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص ۱۵۰ ۱۵۱، نجف ۱۳۸۵۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
[۲۶] محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷۲۹۰، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.    
حاکی از صحت انتساب آن به امام علی - علیه‌السلام- است.
افزون بر این اسناد و مدارک، فصاحت و نکات بلاغی
[۲۷] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۵۲ ۱۵۳،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
و حسن اسلوب و نظم این خطبه نشان از کلام امام دارد.
[۲۸] حبیب الله بن محمدهاشم خوئی، منهاج البراعة شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۲۷۳، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۹/ ۲۰۰۸.

از لحن و شیوه انتقادآمیز و تند خطبه نسبت به خلفا، از جمله عبارت «اِلی اَنْ قامَ ثالِثُ القوم...» ــ که ابن ابی الحدید
[۲۹] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۹۷،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
آن را از شعر معروف و هجوآمیز خُطَیئه تندتر و تلختر دانسته است ــ و با توجه به تعبیر ابن عباس از حضورش نزد امیرالمؤمنین
[۳۰] ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۵۰، نجف ۱۳۸۵۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
[۳۱] محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.    
و تأسف او از ناتمام ماندن سخنان حضرت، برمی‌آید که لحن معمول و عمومی حضرت چنین نبوده، بلکه این خطبه را در جمع یاران خاص و‌ به‌طور ناخواسته ایراد کرده است.
[۳۲] محمدمهدی جعفری، پرتوی از نهج البلاغه: با نقل منابع و تطبیق با روایات مآخذ دیگر، ج۱، ص۱۲۸، تهران ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
[۳۳] محمد واعظزاده خراسانی، «امام علی و وحدت»، ج۱، ص۲۴، کتاب نقد، سال ۵، ش ۳ (تابستان ۱۳۸۰).


۱.۵ - محور اصلی


خطبه شقشقیه به مثاب ه رنج‌نامه امام علی - علیه‌السلام- و از مهمترین خطبه‌های نهج البلاغه است.
این خطبه، در عین کوتاهی، دوره کامل تاریخ خلفای سه‌ ‌گانه نخستین از نگاه حضرت است.
محور اصلی این خطبه مسئله خلافت ، اوضاع سیاسی عصر خلفای نخستین، علل سکوت ۲۵ ساله حضرت و انگیزه‌های پذیرش خلافت، گروه‌های سیاسی عصر امام و علل انحراف آن‌ها از محور دین است.
امام- علی علیه‌السلام- در این خطبه نخست شکایت خود را از نخستین مرحله خلافت بیان کرده و سپس صبر و سکوتش را به سبب ترجیح منافع اسلام بر منافع شخصی دانسته است.
در قسمت بعدی خطبه، حضرت خلافت عمر را چون رشوه‌هایی دانسته که ابوبکر به پاس خدمات عمر به او واگذار کرده است و خودسری، اشتباه، سرکشی و تلوّن و عیب‌جویی مردم را در این دوره ناشی از خشونت در گفتار و رفتار و خطاهای پی‌درپی عمر دانسته است.
در ادامه حضرت به چگونگی به خلافت رسیدن عثمان در شورا و دسته بندی‌های موجود در شورا اشاره کرده و پس از هجو شدید عثمان، شکم‌بارگی وی و دخالت‌های نابه‌جای بنی‌امیه را عامل قتل او ذکر کرده است.
در ادامه حضرت به شرح بیعت عمومی مردم با خود پرداخته و مهمترین علت ایجاد گروه‌های سیاسی منحرف در زمان خود را بی‌توجهی به تعالیم قرآن به سبب دنیا زدگی دانسته است.
در بخش پایانی خطبه حضرت مهمترین علت پذیرش خلافت را حضور مردم در صحنه، اتمام حجت به واسطه وجود یاران و ادای پیمان الهی ذکر کرده و خاطرنشان ساخته است که «اگر این دلایل نبود حکومت را نمی‌پذیرفتم، زیرا دنیای شما نزد من بی‌ارج‌تر از آبی است که از بینی بز به هنگام عطسه پراکنده می‌شود».
هنگامی که سخن حضرت به اینجا می‌رسد، مردی از اهل سواد، نامه‌ای به حضرت می‌دهد و به این ترتیب رشته گفتار حضرت از هم گسیخته می‌گردد.
عبدالزهرا حسینی
[۳۴] عبدالزهرا حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
آن فرد را منافقی مکار یا شخصی جاهل دانسته که با طرح ده سؤال بی‌مورد
[۳۵] ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۶۹ ـ۲۷۰، قم ۱۳۶۲ش.
از ادامه سخنرانی حضرت جلوگیری کرده است.


۱.۶ - دلایل مخالفان صحت انتساب


یکی از دلایل مخالفان صحت انتساب نهج البلاغه به امام علی- علیه‌السلام-، وجود همین خطبه در آن است.
این گروه انتقاد آن حضرت را از خلفا و صحابه پیامبر برخلاف سیره وی و جعلی دانسته‌اند،
[۳۶] ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۵۲، قم ۱۳۶۲ش.
حتی برخی، با این قیاس ، کل نهج البلاغه را ساخته سیدمرتضی علم الهدی دانسته‌اند.
[۳۷] محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج۳، ص۱۲۴، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.    
[۳۸] ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۲۲۳، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰ /۱۹۷۱.    

ابن ابی الحدید ، از بزرگان اهل‌سنّت، در صحت انتساب این خطبه به امام- علیه‌السلام- تردید نکرده، ولی برداشت‌های شیعه از آن را نقد کرده است.
[۳۹] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۵۶۱۵۹،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    

آنچه باعث تشکیک درباره این خطبه شده محتوای آن یعنی نقد دوران خلافت سه خلیفه اول است.
از همین‌رو برخی از محدّثان شیعه آن را در ذیل دیگر مناقشات و تظلم خواهی‌های حضرت آورده‌اند.
[۴۰] احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۸۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.    
[۴۱] ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۵۱ ـ ۲۵۲، قم ۱۳۶۲ش.


۱.۷ - شرحهای مستقل خطبه شقشقیه



از خطبه شقشقیه به جهت شهرتش، شرحهای مستقل بسیاری در دست است که از آن جمله‌اند: شرح الخطبةالشقشقیة از سید مرتضی علم الهدی (قم ۱۴۰۵)؛ شرح خطبه شقشقیه از علامه مجلسی
[۴۲] محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۲۹، ص۴۹۷۵۴۸، چاپ عبدالزهراء علوی، بیروت:دارالرضا.    
اثبات الوصیة فی شرح الخطبةالشقشقیة اثر حریری عاملی (بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳)؛ شرح الخطبةالشقشقیة اثر محمدرضا حکیمی (بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲)؛ الشذرات العلویة فی شرح الخطبةالشقشقیة اثر ابوذر غفاری (قم ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵).
همچنین شرح خطبه شقشقیه اثر مرتضی کاشانی (تهران ۱۳۷۸) و شرح خطبه شقشقیه اثر سید محمدعلی موسوی خلخالی (تبریز ۱۳۵۸ش/۱۳۹۹)، شرحهای مستقل فارسی این خطبه‌اند.
[۴۳] آقابزرگ طهرانی، ج۱۳، ص۲۲۲.
[۴۴] عبدالزهرا حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، ج۱، ص۳۲۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.



۲ - فهرست منابع


(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) ابن ابیالاصبع، تحریرالتحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، کتاب ۲، چاپ حنفی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
(۳) ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
(۴) ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
(۵) ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.
(۶) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
(۷) ابن منظور، لسان العرب.
(۸) ابنمیثم، شرح نهج البلاغة، قم ۱۳۶۲ش.
(۹) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/۱۹۹۵ـ۲۰۰۲.
(۱۰) علی بن زید بیهقی، معارج نهج البلاغة، قم ۱۳۸۰ش.
(۱۱) محمدمهدی جعفری، پرتوی از نهج البلاغه: با نقل منابع و تطبیق با روایات مآخذ دیگر، تهران ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
(۱۲) عبدالزهرا حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۳) حبیب الله بن محمدهاشم خوئی، منهاج البراعة شرح نهج البلاغة، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
(۱۴) محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
(۱۵) سبط ابن جوزی، تذکرةالخواص، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۶) احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
(۱۷) محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۱۸) سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۶.
(۱۹) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، چاپ عبدالزهراء علوی، بیروت: دارالرضا.
(۲۰) محمدباقر محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، ج ۲، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۲۱) محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حججالله علیالعباد، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۲۲) محمدباقربن محمد نواب لاهیجانی، شرح نهج البلاغه، چاپ محمدمهدی جعفری و محمدیوسف نیری، تهران ۱۳۷۹ش.
(۲۳) محمد واعظزاده خراسانی، «امام علی و وحدت»، کتاب نقد، سال ۵، ش ۳ (تابستان ۱۳۸۰).

۳ - پانویس

 
۱. ↑ علی بن زید بیهقی، معارج نهج البلاغة، ج۱، ص۲۲۷، قم ۱۳۸۰ش.
۲. ↑ محمدباقربن محمد نواب لاهیجانی، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدمهدی جعفری و محمدیوسف نیری، تهران ۱۳۷۹ش.
۳. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل «شقق».    
۴. ↑ علی بن زید بیهقی، معارج نهج البلاغة، ج۱، ص۲۲۷، قم ۱۳۸۰ش.
۵. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل «قمص».    
۶. ↑ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۸۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶ /۱۹۶۶، چاپ افست قم.    
۷. ↑ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۱۴ /۱۹۹۳.    
۸. ↑ سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۶.
۹. ↑ سبط ابن جوزی، تذکرةالخواص، ج۱، ص۱۱۷، بیروت ۱۴۰۱ /۱۹۸۱.
۱۰. ↑ ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۵۰، نجف ۱۳۸۵ ۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
۱۱. ↑ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.    
۱۲. ↑ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۸۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶ /۱۹۶۶، چاپ افست قم.    
۱۳. ↑ محمدباقر محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، ج۲، ص۵۱۲، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۱۴. ↑ ابن ابی الاصبع، تحریرالتحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، کتاب ۲، ص ۳۸۳،چاپ حنفی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳    
۱۵. ↑ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۷، ص۱۱۰ـ۱۱۱، قم ۱۴۱۶ ـ۱۴۲۲ /۱۹۹۵ ـ۲۰۰۲.
۱۶. ↑ ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۳۶۰۳۶۴، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.    
۱۷. ↑ ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۵۰۱۵۱، نجف ۱۳۸۵۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
۱۸. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۲۰۵۲۰۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
۱۹. ↑ ابن ميثم، شرح نهج البلاغة ، ج ۱، ص ۲۵۲ ، قم ۱۳۶۲ش.
۲۰. ↑ محمدبن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۳۷۲، قم ۱۴۱۴.
۲۱. ↑ ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۵۳، قم ۱۳۶۲ش.
۲۲. ↑ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۲۹، ص۵۰۶، چاپ عبدالزهراء علوی، بیروت:دارالرضا.    
۲۳. ↑ سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۶.
۲۴. ↑ محمدباقر محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، ج۲، ص۵۱۲، بیروت ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶.
۲۵. ↑ ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص ۱۵۰ ۱۵۱، نجف ۱۳۸۵۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
۲۶. ↑ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷۲۹۰، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.    
۲۷. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۵۲ ۱۵۳،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
۲۸. ↑ حبیب الله بن محمدهاشم خوئی، منهاج البراعة شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۲۷۳، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۹/ ۲۰۰۸.
۲۹. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۹۷،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
۳۰. ↑ ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۵۰، نجف ۱۳۸۵۱۳۸۶، چاپ افست قم.    
۳۱. ↑ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۲۸۷، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.    
۳۲. ↑ محمدمهدی جعفری، پرتوی از نهج البلاغه: با نقل منابع و تطبیق با روایات مآخذ دیگر، ج۱، ص۱۲۸، تهران ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
۳۳. ↑ محمد واعظزاده خراسانی، «امام علی و وحدت»، ج۱، ص۲۴، کتاب نقد، سال ۵، ش ۳ (تابستان ۱۳۸۰).
۳۴. ↑ عبدالزهرا حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۳۵. ↑ ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۶۹ ـ۲۷۰، قم ۱۳۶۲ش.
۳۶. ↑ ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۵۲، قم ۱۳۶۲ش.
۳۷. ↑ محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج۳، ص۱۲۴، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.    
۳۸. ↑ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۴، ص۲۲۳، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰ /۱۹۷۱.    
۳۹. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، ص ۱۵۶۱۵۹،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ ۱۳۸۷/۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.    
۴۰. ↑ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۸۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.    
۴۱. ↑ ابن میثم، شرح نهج البلاغة، ج۱، ص۲۵۱ ـ ۲۵۲، قم ۱۳۶۲ش.
۴۲. ↑ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۲۹، ص۴۹۷۵۴۸، چاپ عبدالزهراء علوی، بیروت:دارالرضا.    
۴۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱۳، ص۲۲۲.
۴۴. ↑ عبدالزهرا حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، ج۱، ص۳۲۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.


۴ - منبع

خطبه شقشقیه.    


رده‌های این صفحه : حدیث شناسی | خطبه های امیر المومنین




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.